W Europie i krajach kultury zachodniej coraz popularniejszym zjawiskiem jest walka z dyskryminacją i stygmatyzacją mniejszości. Zaangażowanie w szerzenie idei demokracji i równości w społeczeństwie jest silniejsze niż kiedykolwiek w historii naszej cywilizacji. Nie oznacza to jednak, że wszystkie grupy społeczne są traktowane równo i zjawisko piętnowania zniknęło bezpowrotnie. Wręcz przeciwnie, wciąż ma się całkiem dobrze, a taką marginalizowaną grupą są byli więźniowie.

Czym jest stygmatyzacja?

Jak podaje Słownik języka polskiego PWN, stygmatyzacja to „publiczne potępianie jakiejś osoby lub grupy osób i odrzucanie ich w kontaktach społecznych”. Sama koncepcja stygmatyzacji ma korzenie w dyscyplinach przyrodniczych oraz społecznych, jednak uznaje się, że to socjologia ma największy wkład w teorię stygmatyzacji (Kudlińska, 2011). Odwołując się zatem do społecznej natury tego terminu możemy powiedzieć, że stygmatyzacja jest mechanizmem etykietowania jednostki jako posiadacza pewnej niekorzystnej cechy, która na tyle osłabia czyjś autorytet, że przeważa o podejściu innych do tej jednostki. Stygmatyzowani, posiadając więc pewną cechę, która umniejsza ich w oczach społeczeństwa, nie są akceptowani i następuje ich wykluczenie z życia społecznego.

Według Goffmana (1963, 2005, za: Kudlińska, 2011) wyróżnia się trzy rodzaje tych negatywnych cech: fizyczne (np. niepełnosprawność), plemienne (np. przynależność rasowa) i, najbardziej nas interesujące, charakteru – czyli takie, które zakłada się na podstawie biografii jednostki. Wśród nich znajduje się właśnie pobyt w więzieniu.

Dlaczego w naszym społeczeństwie istnieje zjawisko stygmatyzacji? Otóż grupy społeczne wytwarzają normy, których naruszenie wiąże się z negatywną reakcją i wykluczeniem jednostki, która się do nich nie stosuje. Ten proces ma za zadanie utrzymać stabilność granic kulturowych i bezpieczne warunki dla rozwoju tożsamości osób, które przestrzegają norm (Becker, 1963; Crocker, Major, Steele,1998; Rauste Von Wright, Von Wright, 1987; Weiner, Perry, Magnusson, 1988, za: Niewiadomska, 2007).

Stygmatyzacja jako reakcja na popełnienie przestępstwa

Naznaczenie byłych więźniów przybiera różne postacie. Kiedy skazany wychodzi na wolność sąsiedzi zaczynają odczuwać lęk i zwiększają swoją uważność, a to przenosi się także na członków rodziny byłego więźnia. Jego ponowne pojawienie się prowadzi do rozluźnienia lub wręcz całkowitego zerwania relacji sąsiedzkich. Mieszkający w bliskiej odległości od siebie byli więźniowie sprawiają, że niekarani sąsiedzi mają większe problemy z szacunkiem dla samego siebie, ustalenia wartości, celów życiowych, a także z ogólnym radzeniem sobie w życiu. To prowadzi do podziału na dzielnice „patologiczne” (gdzie mieszka więcej osób karanych) i „niepatologiczne” (gdzie większość mieszkańców stanowią osoby niekarane). Wiąże się to z kolejnym zjawiskiem – osoby niekarane nie chcą mieszkać i pracować w miejscach, które cieszą się złą reputacją, a mieszkanie w „dobrych” dzielnicach rozpatrują jako lepszą okazję do rozwoju osobistego (Clear, Rose, Ryder, 2001, za: Niewiadomska, 2007).

Patrząc na powyższe, osoba po opuszczeniu zakładu karnego zostaje osobnikiem niepożądanym – niechętnie się z nią spotyka, nie dowierza się jej, unika, nie chce się by mieszkała w okolicy, ponadto może się jej przypisywać dokonanie przestępstw w okolicy, których sprawców policja jeszcze nie ujęła. To znacząco obniża status społeczny, tym samym stanowi przeszkodę w reintegracji byłego więźnia. To negatywne nastawienie społeczeństwa może skończyć powrotem do przestępstwa.

Przeciwdziałanie stygmatyzacji

Już na terenie zakładu karnego podejmuje się działania, które mają zmniejszać zjawisko stygmatyzacji (Mrózek, 2014). Wśród nich jest możliwość podjęcia aktywności zawodowej. Co może to dać? Przede wszystkim praca zapobiega utracie mobilizacji życiowej. W momencie opuszczenia murów zakładu karnego ma to dla więźnia ogromne znaczenie, kiedy trzeba poradzić sobie z ponowną socjalizacją. W więzieniu bardzo łatwo jest utracić samodzielność i aktywność, co nie sprzyja ponownemu wejściu w role społeczne, np. w rolę pracownika. Podejmowanie pracy w zakładzie karnym daje namiastkę normalności i kontaktu ze światem. Nawet nieodpłatna praca ma więc duże korzyści psychologiczne. Podnoszenie swoich kwalifikacji poprzez udział w oferowanych kursach zawodowych i zdobywanie wykształcenia także pozytywnie wpływa na późniejsze życie – dzięki dodatkowym kwalifikacjom łatwiej jest się odnaleźć na rynku pracy, a dodatkowo sprawia się wrażenie osoby, której zależy na zmianie i znalezieniu lepszej alternatywy dla przestępstwa. Społeczeństwa może być łagodniejsze dla takich osób.

Udział w terapii uzależnień na terenie zakładu karnego również może pozytywnie wpływać na więźnia już po wyjściu z zakładu karnego. Podjęcie się terapii oznacza, że ma się dużą motywację i przejawia się chęć zerwania z nałogiem. Dzięki temu po powrocie do domu więźniowi dużo łatwiej jest wdrożyć nowe rozwiązania i przyzwyczajenia w swoim życiu.

Jak sobie poradzić ze stygmatyzacją?

(opracowane na podstawie Koltarek, 2016)

Jeżeli jesteś na wolności i poczujesz, że Twoja rodzina, przyjaciele czy sąsiedzi traktują Cię inaczej – nie reaguj agresją. Nie zawsze musisz mówić, że byłeś w więzieniu – jeżeli czujesz, że to dla Ciebie dobre i nie jest to konieczna informacja w tej sytuacji, zatrzymaj to dla siebie. Nie dlatego, że jest to powód to wstydu, ale dlatego, że nie każdy może to zrozumieć. Jeżeli jednak czujesz, że powinieneś o tym opowiadać i jest to ważna część Twojej drogi życiowej – rób to, przy okazji edukując. Jeżeli masz wrażenie, że nie jesteś na tyle kompetentny – możesz odesłać do innych źródeł, na przykład pokazując i udostępniając działania kampanii społecznych przeciwko stygmatyzacji więźniów. Jedną z takich kampanii jest „Nie skazuj mnie DRUGI RAZ”, którą można znaleźć na Facebooku.

Pozostawienie za sobą pobytu w więzieniu i ruszenie dalej również jest korzystne. Jak tego dokonać? Możesz sięgnąć po wsparcie psychoterapeuty lub psychologa, nie przekreślając jednak wsparcia bliskich osób.

Nie rezygnuj z aktywizacji zawodowej – praca zawodowa nie przestaje być ważna po wyjściu z więzienia. Oprócz wspomnianych wyżej korzyści pozwala także na nawiązanie nowych relacji społecznych ze współpracownikami i zakotwiczenie się w nowej, powięziennej rzeczywistości.

Readaptacja i wykluczenie mogą także powodować duży stres. Jest wiele technik, które redukują uczucie stresu i pozwalają mieć czysty i otwarty umysł. Może być to medytacja, modlitwa, kontakt ze specjalistą, a także samodzielnie skorzystanie z technik relaksacyjnych. Jedną z nich jest trening Jacobsona – polega on na napinaniu, a następnie rozluźnianiu mięśni z poszczególnych partii ciała. Trening Jacobsona zwiększa świadomość ciała i umożliwia rozluźnienie ciała w sytuacji stresowej (Klęk, 2020).

Po wyjściu z więzienia jest bardzo trudno uniknąć stygmatyzacji, jednak lepsze zrozumienie jej podstaw i działania może sprawić, że po wyjściu z więzienia będzie Ci łatwiej. Przygotowanie się na reakcje niektórych ludzi również pozwala na nabranie dystansu. Możesz przed opuszczeniem jednostki przygotować swój plan działania w sytuacji, gdy spotkasz się z wykluczeniem – co takim osobom powiedzieć, gdzie je odesłać po potrzebną wiedzę. Przyczynisz się tym samym do większej świadomości społecznej i będziesz przykładem tego, że więźniowie zasługują na drugą szansę i nie warto ich wykreślać z życia społecznego.